नऊवारी : एक जागतिक वारसा

तुम्ही म्हणाल काय हे ? किमान उष्णकटिबंधीय वातावरणासाठी तरी हे खरोखरीच सत्य आहे. आज जर खऱ्या भारतीय वस्त्रपरंपरेशी ( फॅशन ) संस्कृतीशी जोडले जाणारे कुठला पेहराव शिल्लक असेल तर ते आहे नऊवारी साडी आणि धोतर पागोटे. काही हजार वर्षांच्या निसर्गासोबतच्या उत्क्रांतीत भारतीय उपखंडावर निर्माण झालेली हि वस्त्रपरंपरा. साधारणतः ३० वर्षांपूर्वीपर्यंत महाराष्ट्र आणि आसपासच्या प्रदेशात सर्व जाती-धर्माच्या स्त्रिया नऊवारी वापरायच्या. शेती, घर, सणसमारंभ ते अगदी युद्धभूमीवर वापरली गेलेली ही साडी. मॉडर्न काळानुसार सहावारी, पंजाबी ड्रेस ते जीन्स टॉप पर्यंतच्या प्रवासात देखील अजूनही ती टिकून आहे. शहरांमध्ये तिचे रूप बदलले परंतु खेड्यापाड्यांमध्ये आजही नऊवारी आपले सौंदर्य आणि रुबाब टिकवून आहे.

ख्रिस्तपूर्व काळापासून धोतीचा वापर सुरु झाला पुढे अंतरीय ( धोती ) सोबत उत्तरीय ( कंचुकी / स्तनपट्टी ), ते मराठा कालखंडात नऊवारीने आपले रूप पूर्णपणे विकसित केले. ब्रिटिश काळात व्हीकटोरिअन नैतिकतेचा ( दबाव ) परिणाम होऊन ब्लाऊजने चोळीची जागा घेतली. तर स्वातंत्र्योत्तर काळात चित्रपट, तमाशा व डिझायनर फॅशन्समुळे ती अजूनच ग्लॅमरस झाली. आदिम संस्कृती ( आदिवासी ), मौर्य, सातवाहन, शक, राष्ट्रकूट, चालुक्य, वाकाटक, यादव, निजामशाही, आदिलशाही, मोगलाई, मराठा साम्राज्य आणि पेशवाई या सर्वांच्या कालखंडामध्ये भारतीय वस्त्रांमध्ये ( फॅशन ) बदल आणि विकास होत गेला. नर्मदाकाठ ते तुंगभद्रेपर्यंत स्वतःची ही वस्त्र शैली चित्र,शिल्पकला, कवितां आणि कहाण्यांच्या रूपात बहरली आणि इतिहास म्हणून आपल्यापर्यंत टिकली. निसर्गाशी समरूप झालेले हे वस्त्रप्रावरण सौंदर्य, सहजता ( कम्फर्ट ), आरोग्य, उपयुक्तता यासाठी एकदम योग्य होते आणि आहे. गोवा, कर्नाटक, महाराष्ट्र, आंध्र आणि मध्य प्रदेश येथील काही भागात नऊवारी थोड्याफार फरकाने अजूनही टिकून आहे.

अजिंठ्याच्या पुरातन भित्तिचित्रांपासून ते वेरूळ, खिद्रापूरच्या शिल्पांपर्यंत स्त्री सौंदर्य धोती कंचुकीने नटले. नऊवारी हे मध्ययुगातील त्याच्याच आधारावर निर्माण झालेला एक सुंदर अविष्कार. मराठा काळात हेच सौंदर्य नऊवारी परिधान करून युद्धभूमीवर पराक्रमासाठी उतरले आणि जगभर प्रसिद्ध झाले. ब्रिटिश कलाकारांच्या कंपनी पेंटिंग आणि छायाचित्रांमध्ये टिपले गेले. तर त्याच दरम्यान राजा रवीवर्मा सारख्या दिग्गज चित्रकाराला नऊवारीने मोहिनी घातली आणि भारतीय देवी देवता नऊवारीत सजल्या व जगभर पोहोचल्या. स्वातंत्र्यानंतर अनेक चित्रकार आणि शिल्पकारांनी देखील नऊवारीतील सुंदरी कोरल्या.

धोतीचा हा प्रवास वेगवेगळ्या अंगाने होत आजपर्यंत जेव्हा येथपर्यंत आला आता इथून पुढे काय ? इंस्टाग्रामच्या ट्रेंड्स मध्ये हरवून न जाता निसर्गाच्या सोबत सुंदरी(रागिणी), आणि स्थापत्य जसे कि मंदिरे, घर, महाल, घाट इत्यादी जागी या विश्वात आपले वेगळेपण असणारी ही साडी आम्ही भारतभरातील २३ राज्यात, पवित्र सप्तसिंधूंच्या आणि सागराच्या काठी पौर्वात्य आणि पाश्चिमात्य कलांचा संगम छायाचित्र आणि व्हिडीओमार्फत करतो. दृश्याची पाश्चिमात्य भाषा तर कलेतील भारतीयत्व एकरूप करून तिला वैश्विक सौंदर्याचा आयाम देण्याचा हा एक प्रयत्न २००६ पासून करीत आहोत. कारण भूभाग जरी वेगवेगळे असले तरी निसर्ग, देह, वस्त्र आणि अलंकार या सगळ्यांमधून निर्मितीच कलेच्या रूपात बाहेर पडते. भारताच्या कथांमधून नायिका, गणिका, कुमारी वा राण्या यांनी घालेल्या विविध धोती कंचुकी असो की साड्या त्यांचे मूळ रूप जे आहे ते नऊवारीच्या रूपात तो आत्मा अजूनही वाहतोय.

आमचा दोघांचा प्रयत्न एक कलाकार दाम्पत्य म्हणून हा आहे कि सौंदर्य, वस्त्र आणि निसर्ग या तिन्हींमध्ये एक लय आणि त्याला सहजता आहे ती कलारसिकांपर्यंत पोहचविणे. सौंदर्य हे स्वयंपूर्ण असून त्याच्या अस्तित्वाने आपले लक्ष आपोआपच तिकडे जाते. पृथ्वीची निर्मितीक्षमता, पाण्याची ओढ, अग्नीची तीव्रता, आकाशाचा विस्तार, अंधाराची ध्यानमग्नता हे सर्व ज्या स्त्री तत्वाच्या ठायी असते ते नवरसांच्या माध्यमातून आदिम कलाकारांनी मातृका मूर्तीतून चित्र आणि शिल्पांच्या रूपात जे सुरु केले तेच कार्य छायाचित्र आणि व्हिडिओच्यामार्फत त्याच धाग्याचे सातत्य ठेवण्याचा हा एक प्रयास.

गुहा, लेणी, मंदिरे, महाल, चौक, कार्यालये ते डिजिटल असे कालानुरूप टूल्स आणि प्लॅटफॉर्म्स बदलत गेले. प्रत्येकाने आपल्या अभ्यास आणि पद्धतीने सौंदर्य चित्रित केले. त्यातील कालातीत मूल्य टिपण्याचा प्रयत्न केला. आज तिलाच वेगवेगळ्या रूपात छायाचित्रण करीत भारतीयत्वाला जागतिक कलेच्या प्लॅटफॉर्मवर नेण्याचा हा एक प्रयत्न.

कारण …. कला, फॅशन हे सातत्याने बदलत किंवा उत्क्रांत जरी होत असले तरीही तिची अभिव्यक्ती एकाच वेळी भूत,भविष्य आणि वर्तमान काळाचे बंधन तोडून सार्वकालिक असते. संस्कृती ही साचलेल्या डबक्यासारखी नसून वाहत्या नदीसारखी असते. आणि हेच तिचे सौंदर्य असते. त्यामुळे नऊवारी ही एकाच वेळी महाराष्ट्राची असून संपूर्ण विश्वाची आहे.

पूर्वीच्याकाळी ती दृष्टी राज्यकर्त्यांना आणि कलाकारांना होती जेव्हा आपला व्यापार रोमन साम्राज्याशी, अरब, ग्रीस, पर्शिया आणि चीनशी होत होता. ज्या ख्रिस्तपूर्व काळात रोममध्ये ते स्वातंत्र्यपूर्व काळात ब्रिटिश साम्राज्यात भारतातील कापसाच्या आणि मलमलच्या प्रचंड मागणीमुळे त्या देशांचे अंतर्गत आर्थिक गणित गडबडले आणि त्यांच्या तिजोरीतील सोन्याचा ओघ भारताकडे जात होता. इतके कि त्यांना भारतीय वस्त्रांवर काही काळ बंदी आणावी लागली. कापसाचा व्यापार आणि आपले विणकाम जगभरात अव्वल होते. अशा या शुभ्र सोन्याच्या भूमीतील नऊवारी वस्त्र मग जागतिक नव्हे काय ? बौद्ध भिक्खू , हिंदू पंडित, जैन साधू, शैव आणि शाक्त साधक, नाथपंथी, सुफी, कलाकार भारत आणि भारताबाहेर फिरताना व्यापाऱ्यांसोबत आपली कला जगभर घेऊन गेले आणि बाहेरची कला आपल्या देशात आली.

त्यामुळे आपल्या वस्त्र संस्कृतीला कूपमंडूक वृत्तीने जखडून ठेवण्याऐवजी वैश्विक बनववण्यासाठी आमचा हा साधारण दोन दशकांपासूनच प्रकल्प. पुढच्या पिढीच्या कलेच्या जाणीव आपल्यापेक्षा जास्त जागतिक आणि निखळ असतील. आणि त्याकरिता आपली कला व वस्त्रपरंपरा आज आपण वैश्विक नजरेतून कुतूहलाने पाहायला हवी. देह, वस्त्र आणि अलंकार हे शेवटी निसर्गातूनच निर्माण झालेले असल्यामुळे त्यांची रसपूर्ण नाही तर नवलच. पूर्वी कलेची समज असलेले राजे होते त्यामुळे निडरपणे अध्यात्म आणि काम यांचा सुवर्णमध्य साकारणारी चित्रे, शिल्पे, प्रेम कविता निर्माण झाल्या.

या प्रवासात आम्हाला अडकून न राहता कलाकार म्हणून नदीच्या प्रवाहासारखे मुक्तपणे कलानिर्मिती करीत राहायचे. जेणेकरून जागतिक प्रवाहात सामील होताना आपली नऊवारी एक कला, अभिव्यक्ती, सौंदर्य आणि निसर्गाला जोडणारा जिवंत इतिहास व्हावा हा विचार आहे. अनेक वर्षांचे सतत वाचन, लिखाण, प्रवास, चर्चा आणि मग कलानिर्मिती आशय अनेक टप्प्यांमधून एक एक छायाचित्र निर्माण होते. जर कुठेतरी आपण आमच्या कामामुळे आपले मनोरंजन झाले आणि हे पुढे वृद्धिंगत व्हावे असे वाटत असेल तर यथाशक्ती आपण नक्कीच मदत करू शकता.

कारण आता पूर्वीसारखे कलेची जाणीव असलेले राजे राहिले नाही. कुठल्या कंपनीला या कामाची गरज नाही इंस्टाग्रामच्या ट्रेंडच्या पलीकडे कलेचा एक अंतर्गत प्रवाह वाहत असतो त्यात पोहत जाऊन कालातीत निसर्गासोबत जोडून हे काम आम्ही करीत आहोत. आमची दाखल कदाचित पुढे घेतली जाईल की नाही हे माहित नाही. परंतु जर आपल्याला आमच्याविषयी आणि कलेवरच्या प्रेमाने नक्कीच आपण प्रत्यक्ष मदत करून जोडले जाऊ शकता.

Google pay : 9740932248

@support_nauwari

Muse : K Raginee Yogesh

Words & Images : Yogesh Kardile

By accessing this content, you agree to not download, screenshot, redistribute, repost, alter, illustrate, paint, trace, use as reference, manipulate, or share it in any form — publicly or privately — without my prior, written permission.

This includes:

• No AI training or replication

• No use in mood boards, NFTs, edits, or fan art

• No sharing via messaging apps or forums

• No re-uploads on social media or other platforms

• No sketches, derivative illustrations, or studies based on this work

This space is sacred. Violations will lead to an immediate ban and legal action if needed. Thank you for respecting the spirit and sanctity of this intimate creative space. 🙏🏽